مسجد جامع عتیق شیراز،کهنترین و نخستین مسجد شیراز است که به آن مسجد جمعه، مسجد الاقصی، مسجد آدینه و مسجد جامع هم میگویند.این مسجد یکی از عجیبترین مساجد است . که بنای زیرین آنرا متعلق به قبل از اسلام می دانند. این مسجد در شرق حرم شاهچراغ قرار گرفته و از داخل حیاط شاهچراغ و از طریق بازار نوساز، راهی به آن وجود دارد. گفته میشود این مسجد در دوره بیست ساله سلطنت عمر و لیث صفاری در سال ۲۸۱هـ .ق ساخته شده است. در طی هزار سال اخیر این مسجد چندین بار، از جمله در زمان اتابکان، در زمان سلطان ابراهیم میرزا پسر شاهرخ گورکانی، در دوره صفویه و در سال ۱۳۱۵ توسط عدهای از مردم و با همکاری اداره باستانشناسی تعمیر و بازسازی شده است. مسجد جامع عتیق هم اکنون به عنوان مسجدی تاریخی و آباد مطرح است.
۱/مردم شیراز بر این باور هستند که در زیر خدایخانه اژدهای خفته ( عصای موسی ) .(عام)
۲/بر این باور هستند که قبله قبل از تغییر به این سمت بوده . و به این مسجد مسجدالاقصی نیز می گویند .(خاص)
۳/این مسجد تغییر کاربری داده شده آتشخانه است .(خاص)
۴/عیسی در این مسجد به همراه میکائیل و اسرافیل نزول کرده.(خاص)
۵/معبد سلیمان (شیراز را از آن جهت ملک سلیمان می خوانند)
دیوار ندبه
در سمت جنوب این مسجد دیواری قرار گرفته که به دیوار ندبه مشهور است . برای تمایز این دیوار با سایر دیوارها علامت تک پیک یا سرو بصورت کاشی کاری آبی رنگی مشخص شده . گفته میشود این دیوار محلی بوده که براق در هنگام عروج پیغمبر از این محل حرکت کرده است !
خدایخانه (دارالمصحف)
در میان صحن مسجد، اتاق مکعب گونهای است که دور تا دور آن را ایوانی به پهنای دو متر فرا گرفته است. این اتاق به نام خدایخانه یا بیت المقدس یا بیت المصحف و دروازه زمان نامیده میشود.در چهار گوشه بیرونی آن چهار ستون گرد و مناره مانند قرار گرفته است. سقف ایوانهای شرقی و غربی آن هر یک به وسیله چهار ستون و سقف ایوانهای شمالی و جنوبی آن به وسیله دو ستون سنگی پابرجا شدهاند. ابعاد این ساختمان همراه با ایوانهایش از بیرون ۱۰×۱۲ متر و ابعاد اتاق میانی ۶×۸ متراست.
پیش از اسلام
کاوشهای باستانشناسی نشان می دهد که بنای این مسجد بر روی عبادتگاه قدیمی قرار گرفته است . اما به علت محدودیت در کاوشها، مشخص نیست که این عبادتگاه دقیقا متعلق به کدام دوره است . اما این واضح است که طرح مسجد جامع عتیق از الگویی ماقبل خود بهره برده است .
ضلع شمالی (رو به قبله)
در میانه این ضلع تاقنمای بلندی قرار دارد که آن را تاق مروارید گویند. این تاق دارای دو گلدسته بلند و زیباست و سقف آن به وسیله آجر، مقرنس کاری شده است. طرف مغرب این تاقنما دالان در شمالی (در دوازده امام) و پنج تاقنمای دیگر است. پشت آنها شبستانی با پهنای کم ساخته شده که هم اکنون دفتر مسجد در آن قرار دارد.در شرق تاق مروارید شبستانی بزرگ قرار دارد که دارای پنج در آهنی شبکهای است و محراب آن از سنگ میباشد و بخش شمالی آن دو طبقه است.
ضلع غربی (رو به آفتاب)
ده تاقنما در درازای این ضلع ساخته شده که یکی از آنها دالان در ورودی قدیمی است. در وروردی این ضلع به بازار جدید شاهچراغ ختم میشود که پشت آنها شبستانی باریک است.
شبستان اصلی و نوساز مسجد
در مغرب سردر جنوبی، شبستان بزرگ و جدیدی ساخته شده است. این شبستان دارای یک منبر دوازده پلهای از جنس آهن و سنگ مرمر است. محراب زیبای آن نیز در سمت راست منبر قرار دارد. روی دیوارها و محراب آن ۱۳ آیه و احادیث نبوی بر روی کاشی با خط ثلث و نسخ نوشته شده است.
ضلع شرقی (پشت به آفتاب)
در میان این ضلع تاقنمای پهن و بلندی است که در پیشانی آن کاشی کاریهای زیبایی انجام گرفته است. در درون آن هفت تاقنمای کوچک و یک راه پله است و در سمت چپ آن چهار تاقنمای کوچک و ایوانی در پشت آنها قرار دارد. در سمت راست آن نیز چهار تاقنمای کوچک است که یکی از آنها در خروجی مسجد است.